Het neoliberale misverstand

Neoliberalen hebben een groot vertrouwen in de regulerende werking van de vrije markt. Neoliberaal kapitalistisch economisch beleid streeft daarom naar privatisering, beperking van de publieke sector, bezuiniging op collectieve uitgaven en deregulering en vrijhandel. Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw vaart een groot deel van de westerse wereld, onder aanvoering van Amerika, deze neoliberale koers.

Het neoliberalisme grijpt terug op het denken van onder meer Adam Smith, die bijna drie eeuwen geleden beredeneerde dat vraag en aanbod in een marktgeleide economie voor een efficiënt en rechtvaardig gebruik van de productiefactoren zullen zorgen. Smith verbeeldde dat met een “onzichtbare hand” die eigenbelang transformeert tot collectieve welvaart. Die hand werkt dankzij de sociale context. Eigenbelang is namelijk geen egoïsme maar zorg voor anderen vanuit een goed begrip van de eigen positie. Smith illustreerde dat met het vaak aangehaalde voorbeeld van de middenstander: “Niet van de welwillendheid van de slager, brouwer of bakker verwachten wij ons middagmaal, maar van de overweging van hun eigenbelang. Wij doen geen beroep op hun goedheid, maar op hun eigenliefde, en wij onderhouden hen niet  over onze behoeften, maar over hun belangen”. De sociale context houdt de bakker ethisch in het gareel.

Heel opvallend is dan de conclusie uit recent onderzoek van de Rotterdam School of Management (Volkskrant, 22 februari 2016):

Ethiek blijkt vaak een blinde vlek in het bedrijfsleven.

Niet dat de mensen immoreel zijn, zo stelt men vast, maar het systeem houdt gewoon geen rekening met moraliteit. Joris Luyendijk velde eerder in “Het kan niet waar zijn” al een vergelijkbaar oordeel over bankiers: ze zijn niet immoreel maar amoreel.

De verklaring lijkt mij eenvoudig.

Het lamme handje van Adam Smith

Adam Smith schreef zijn beroemde Inquiry into the Wealth of Nations, de geboorteakte van het liberaal kapitalisme,  op basis van zijn opvattingen in de Theory of Moral Sentiments.

Het eigenbelang in de kapitalistische samenleving is geen egoïsme, maar zorg voor anderen vanuit een goed begrip van de eigen positie.

Smith veronderstelt dat zijn onzichtbare hand een rechtvaardige samenleving maakt, omdat verantwoordelijke burgers op verstandige wijze hun eigenbelang nastreven. De liberale theorie van Adam Smith is een sociale theorie van individuen die wel hun eigenbelang behartigen (niet te verwarren met het vertonen van egoïstisch gedrag), maar zich tevens in hoge mate op elkaar richten. Daarbij verplaatsen ze zich in elkaars positie, voelen met de ander mee en ontlenen uiteindelijk zelfs hun eigen oordeel over goed en kwaad aan hun sociale omgeving. Smith illustreert dat met het beroemde voorbeeld van de lokale middenstanders:

“Niet van de welwil­lendheid van de slager, brouwer of bakker verwachten wij ons middagmaal, maar van de over­weging van hun eigenbelang. Wij doen geen beroep op hun goedheid, maar op hun eigenliefde, en wij onderhouden hen niet over onze behoeften, maar over hun belangen”.

Als economen en politici naar zijn theorie verwijzen dan zien ze gemakshalve twee dingen over het hoofd: